Τι μαθαίνει ένας άνθρωπος για τη ζωή, όταν αφιερώνει πενήντα χρόνια στη μελέτη του stress;
Υπάρχουν επιστήμονες που αλλάζουν τον κόσμο. Κι υπάρχουν επιστήμονες που, μέσα από την έρευνά τους, αλλάζουν τον τρόπο που βλέπουν τον ίδιο τον κόσμο. Ο Hans Selye, ο άνθρωπος που μάς έμαθε τι σημαίνει «στρες», ανήκει και στις δύο κατηγορίες. Μα το πιο συναρπαστικό κομμάτι της διαδρομής του δεν ήταν η ανακάλυψη νέων βιολογικών μηχανισμών, ήταν η σταδιακή στροφή του σε μια πιο βαθιά, υπαρξιακή κατανόηση της ίδιας της ζωής.
Για πάνω από 50 χρόνια, ο Selye μελετούσε πώς αντιδρά το σώμα όταν απειλείται. Διαμόρφωσε την έννοια του Γενικού Συνδρόμου Προσαρμογής (General Adaptation Syndrome), περιγράφοντας τρεις φάσεις: συναγερμός, αντίσταση, εξάντληση. Το έργο του έβαλε τις βάσεις για την σύγχρονη ψυχοσωματική ιατρική. Όμως κάπου στην πορεία, εκείνος άρχισε να βλέπει κάτι παραπάνω: μια σχέση ανάμεσα στη φυσιολογία και τη σημασία, ανάμεσα στο στρες και στο πώς εμείς το ερμηνεύουμε.
«Δεν είναι το στρες που μας σκοτώνει. Είναι η αντίδρασή μας σ’ αυτό.»
— Hans Selye
Όσο πιο βαθιά έμπαινε στην ουσία του στρες, τόσο περισσότερο μετατόπιζε το ενδιαφέρον του από το “τι προκαλεί το στρες” στο “πώς επιλέγουμε να το ζούμε”. Στο βιβλίο του Stress Without Distress, προτείνει μια τολμηρή διάκριση: το στρες δεν είναι εξ’ ορισμού κακό. Υπάρχει και το ευ-στρες (eustress), η θετική πίεση που μάς ωθεί, μας εμπνέει, μας εξελίσσει. Αυτό που κάνει τη διαφορά δεν είναι το ερέθισμα, αλλά η εσωτερική μας στάση.
Είναι αστείο, ή μάλλον τραγικά ποιητικό, πως οι μεγαλύτεροι στοχαστές και επιστήμονες της ιστορίας, μετά από δεκαετίες έρευνας, ανακάλυψαν ότι στο τέλος τους περίμενε πάντα η φιλοσοφία. Εκεί κατέληξε και ο Hans, από το εργαστήριο στον άνθρωπο, από τις ορμόνες στο ήθος.
Η διαφορά; Τότε δεν υπήρχαν keyboard warriors. Αν έλεγες κάτι που ενοχλούσε, το πολύ-πολύ να καιγόσουν στην πυρά. Τώρα, απλώς καίγεσαι στα σχόλια, πιο ήπια, αλλά πολύ πιο κουραστικά.
«Υιοθετώντας τη σωστή στάση, μπορούμε να μετατρέψουμε ένα αρνητικό στρες σε θετικό.»
Πόσο συχνά βιώνουμε κάτι πιεστικό και αμέσως το βαφτίζουμε “κακό”; Πόσες φορές δεν αναρωτηθήκαμε αν τελικά αυτό που μας ζορίζει είναι η κατάσταση ή οι σκέψεις μας γύρω απ’ αυτήν;
Στο Στρες της ζωη΄ς μου (The Stress of My Life), την αυτοβιογραφία του, ο Selye πηγαίνει ακόμα βαθύτερα. Η γραφή του γίνεται πιο προσωπική, πιο ανθρώπινη. Μιλάει για το στρες όχι μόνο ως επιστήμονας, αλλά ως άνθρωπος που το έζησε, που το ένιωσε να τον διαμορφώνει. Κι εκεί, προτείνει μια ιδέα ριζοσπαστική: την αλτρουιστική εγωιστική στάση (altruistic egotism). Με απλά λόγια; Κάνε το καλό γιατί σε συμφέρει. Όχι από υποκρισία, αλλά γιατί η ευτυχία σου εξαρτάται από την ευτυχία των άλλων.
Είναι παράδοξο. Ο άνθρωπος που ξεκίνησε να μελετά ορμόνες και αδένες, κατέληξε να μιλά για αγάπη, για σύνδεση, για ηθική. Ίσως γιατί είδε ότι πίσω από το στρες, πίσω από κάθε ανθρώπινη αντίδραση, υπάρχει κάτι πιο πρωτογενές: η ανάγκη για νόημα.
Ζούμε έναν νέο, λευκοφορεμένο Μεσαίωνα (τον αν δένει πίσω η ποδιά ή μπροστά είναι κάτι άλλο στις μέρες μας) , έναν επιστημονικό Μεσαίωνα, όπου το αυτονόητο οφείλει να συνοδεύεται από δύο peer-reviewed άρθρα, μια βιβλιογραφία σε APA format και μια «θεσμική» έγκριση για να θεωρηθεί έγκυρο.
Η αλήθεια δεν αρκεί να είναι αλήθεια. Πρέπει να είναι και εγκεκριμένη, διασταυρωμένη, δημοσιευμένη, κατά προτίμηση από κάποιον με h-index πάνω από 15.
Η σκέψη σαν τον τύπο στη τράπεζα περιμένει ήσυχα στην ουρά, πίσω από citations, για να περάσει επιτέλους την πόρτα της αξιοπιστίας.
Ίσως τελικά, ο μεγαλύτερος φόβος του συστήματος δεν είναι το λάθος. Είναι το προφανές που λέγεται χωρίς άδεια.
Στην τελευταία φάση της ζωής του, ο Selye δεν μιλούσε πια για το πώς να “ξεφορτωθούμε” το στρες. Μιλούσε για το πώς να το χρησιμοποιήσουμε. Το στρες γίνεται εργαλείο αυτογνωσίας. Μπορεί να μας φθείρει ή να μας εξελίξει—ανάλογα με το πώς το “διαβάζουμε”.
«Ο άνθρωπος δεν πρέπει να προσπαθεί να αποφύγει το στρες περισσότερο απ’ όσο θα απέφευγε την αγάπη, το φαγητό ή την άσκηση.»
Στα λόγια του αυτά δεν υπάρχει κυνισμός. Υπάρχει μια βαθιά αποδοχή της ζωής με όλες τις εντάσεις και τις αντιθέσεις της. Ο Selye μάς καλεί να σταθούμε με θάρρος απέναντι στον φόβο, στην αβεβαιότητα, στη δυσκολία—και να ρωτήσουμε: τι έχει να μου πει αυτό που ζω;
Ίσως τελικά το στρες να μην είναι εχθρός, αλλά καθρέφτης. Και μέσα του, να βλέπουμε τον εαυτό μας όπως πραγματικά είναι — γυμνό από ρόλους και άμυνες. Ο Selye, μετά από μισό αιώνα επιστημονικής αναζήτησης, μας λέει όχι πώς να το εξαφανίσουμε, αλλά πώς να σταθούμε απέναντί του με αξιοπρέπεια. Και κάπου εκεί, η σκέψη του διασταυρώνεται με τη φωνή του Δημήτρη Λιαντίνη.
«Το ζήτημα δεν είναι να νικήσεις τον θάνατο. Είναι να τον κοιτάξεις κατάματα χωρίς να χαμηλώσεις τα μάτια.»
Το ίδιο δεν ισχύει για κάθε εσωτερική μας μάχη; Το στρες, ο φόβος, η αβεβαιότητα, δεν είναι για να τα “νικήσουμε”, αλλά για να μάθουμε να στεκόμαστε απέναντί τους χωρίς να λυγίζουμε. Όχι η φυγή, που στην ημέρα μας είναι η πιο κοινή λύση στην σήμερον ημέρα, αλλά να είμαστε παρών.
Και πόση ομορφιά μπορεί να γεννηθεί από την πίεση, όταν πάψεις να τη φοβάσαι;
Και να ορίσουμε αυτό το νόημα. Όχι μέσα από εύκολες λύσεις, αλλά μέσα από εκείνο το ήρεμο, επίμονο βλέμμα που τολμά να μείνει. Να βιώσει. Να μετατρέψει την πίεση σε προσωπική πορεία. Όπως το ευ-στρες που προτείνει ο Selye: η ένταση που, αντί να μας διαλύσει, μας μορφώνει.
«Μη ζητάς τη σωτηρία. Ζήτα την αλήθεια. Και πληρωμή σου ας είναι η πίκρα της αλήθειας.»
Ίσως εκεί βρίσκεται και η πιο βαθιά πράξη ελευθερίας: να σταματήσουμε να κυνηγάμε τη σωτηρία από την ένταση και να αρχίσουμε να αναζητούμε την αλήθεια μέσα της.
Κι έτσι, μένουν οι ερωτήσεις. Αυτές που δε χρειάζονται απαντήσεις άμεσα, αλλά χώρο.
Δεν έχω όλες τις απαντήσεις , κι ούτε τις θέλω, για να είμαι ειλικρινής. Προτιμώ τις ερωτήσεις που με κρατάνε ξύπνιο τα βράδια και με κάνουν να γελάω το πρωί με το πόσο σοβαρά τα έπαιρνα όλα.
Αν κάτι αντήχησε μέσα σου, τότε ίσως τα λόγια να βρήκαν τον ρόλο τους, και να μην ήμασταν τόσο μόνοι σ’ αυτή την αναζήτηση.
Όπως έλεγε και ο Ηράκλειτος «ἐδιζησάμην ἐμεωυτόν», έψαξα τον εαυτό μου. Ακόμα τον ψάχνω!
Μέχρι την επόμενη φορά… ας μείνουμε πιστοί στην περιέργεια και στην γλυκιά ανησυχία μας.
Ρόκκο Βενιζέλος
